Epidemie i pandemie różnych chorób już od początku dziejów wpływały znacząco na sytuację polityczną i codzienne funkcjonowanie ludzi. Osłabiały państwa, a inne wynosiły do roli imperiów. Niski poziom higieny, a także słabo rozwinięta medycyna powodowały, że zarazy były przede wszystkim tragedią ludzi, dla których nie było ratunku. Walka z rozprzestrzeniającą się chorobą stanowiła więc żmudną pracą, trwającą latami, a jej skutki widoczne były jeszcze na długo po zakończeniu.

Największe żniwa

Zanim średniowiecze przyniosło największą chorobę w dziejach, już w II wieku naszej ery zaraza Antoninów zabiła nawet 5 milionów ludzi w Imperium Rzymskim. Historycy przypuszczają, że odpowiedzialna za zarazę jest ospa prawdziwa, a do Rzymu przynieśli ją żołnierze wracający z Bliskiego Wschodu. W najtrudniejszych momentach umierało nawet dwa tysiące osób każdego dnia. W II połowie VI wieku (541‒542) Bizancjum i regiony nad Morzem Śródziemnym nawiedziła dżuma Justyniana. Choroba nawracająca przez kolejne dwa stulecia zabiła od 25 do 50 milionów ludzi i była jedną z przyczyn upadku Imperium Rzymskiego.

Największą epidemią, która nawiedziła Europę była dżuma, nazywana czarną śmiercią. Tylko w cztery lata (1347‒1351) zabiła od 30% do 60% ówczesnej populacji starego kontynentu, co daje co najmniej 75 mln osób. Wpłynęła znacząco na strukturę społeczną, politykę, a nawet na klimat. Mimo tego, że czarna śmierć w dużej części ominęła ziemie polskie, nawroty tej choroby obserwowano cały czas w XV i XVI wieku. Ludność zaczęła o wiele częściej, przesiedlać się do mniej zaludnionych miejsc. Odwoływano pracę sądów i trybunałów, a osłabione instytucje państwa nie dawały sobie rady z opanowaniem kryzysowej sytuacji.

Czasy nowożytne to przede wszystkim epidemie towarzyszące wojnom i konfliktom zbrojnym. Pojawiały się m.in. czerwonka czy dur plamisty. Dżuma wyniszczająca armię Szwecji i Rzeczypospolitej była w 1629 r. jednym z głównych powodów zawarcia zawieszenia broni. Czas licznych epidemii przypada na okres połowy XVII wieku. To wówczas duża śmiertelność wewnątrz armii spowodowana była nie obrażeniami wojennymi, a szerzącymi się chorobami.

Epidemie mogły także sparaliżować odsiecz wiedeńską. „Połowa nam prawie wojska choruje na taką chorobę, która jest zarazą podobna” – pisał król Jan III Sobieski w liście do królowej Marysieńki. Choroby panujące w XVIII wieku były również przyczyną pierwszego rozbioru polski w 1772 roku. To wówczas Prusy i Austria ustawiły kordon sanitarny na granicy z Rzeczpospolitą.

ówczesne epidemie stanowiły również Ĺşródło inspiracji dla kształtującej się sztuki i kultury. Średniowieczne, a póĹşniej barokowe motywy bardzo często nawiązywały do motywów śmierci i przemijania. Ciągle panujące zarazy wzbudzały także lęk społeczeństwa, które zaczęło poszukiwać winnych. Epidemie dżumy zakończyły się w Europie na początku XIX wieku. Liczbę zmarłych w Prusach szacuje się na 300 tys. w latach 1709–1713. W 1771 r. zaraza w Moskwie zabiła od 50 do 100 tys. mieszkańców, czyli nawet 1/3 populacji miasta.

Pierwsze środki ostrożności

Kolejnym zagrożeniem dla ludzkości stała się epidemia cholery. Objawiająca się wymiotami, biegunką, utratą wagi i plamami na ciele dotarła najpierw do Azji, póĹşniej Rosji i krajów europejskich. Początkowo zignorowana przez mieszkańców dużych metropolii zaczęła wkrótce zbierać pierwsze żniwa. W 1831 r. na tę chorobę zmarł książę Konstanty Romanow, który w listopadzie 1830 r. uciekł z Warszawy. Umierały elity pruskie i rosyjskie, a jedna z teorii mówiła, że prawdopodobnie ofiarą zarazy był Adam Mickiewicz, zmarły w 1855 r. w Stambule.

Znaczny postęp technologii oraz medycy zmusił elity do konkretnych działań. Stworzono w Europie nowoczesny system kanalizacji i wodociągów. Wprowadzono nowe zasady dotyczące higieny. W największych ośrodkach, a następnie mniejszych miastach ziem polskich rozpoczęto również kontrolę jakości wody i sprzedawanej żywności. Wszystkie podejrzenia choroby musiały być zgłaszane miejskiej władzy. Podejmowano także akcje charytatywne, które gromadziły studentów medycyny. Szczepiono na tyfus mieszkańców wsi, głównie w Galicji oraz południowych regionach Polski. Poprzedzona nieurodzajem i powodzią, epidemia cholery wywołała liczne rozruchy społeczne w Małopolsce i na Podhalu. Kumulacja złych nastrojów społecznych i panującego głodu doprowadziła ostatecznie do rzezi galicyjskiej. Niepokój wzbudzała również czarna ospa, która w XVII i XVIII wieku odpowiadała za 15% wszystkich zgonów w Europie. Pracę nad szczepionką zakończono jednak dopiero pod koniec XVIII wieku, a walkę z chorobą uznano za zakończoną w 1978 roku.

Ostatnie stulecie

Kolejną globalną epidemią była grypa hiszpanki, która po I wojnie światowej według różnych danych zabiła na całym świecie od 50 do nawet 100 mln osób, a zachorowało blisko 500 mln. Wirus został przeniesiony do Europy przez przemieszczający się żołnierzy amerykańskich oraz migrujących robotników. Hiszpanka w przeciwieństwie do poprzednich pandemii dotykała o wiele częściej osoby młode i w średnim wieku. Trudno jednak oszacować śmiertelność na ziemiach polskich, pierwsze lata niepodległości, walki z bolszewikami i trudna sytuacja społeczno‒gospodarcza nie pozwalają na wskazanie jakichkolwiek danych związanych z epidemią. W trakcie wojny polsko-bolszewickiej straty z powodu zarazy wśród jeńców bolszewickich w Polsce wyniosły ok. 25 tys. Epidemia zanikła pod koniec 1920 roku i nie powróciła już nigdy w tak silnym natężeniu.

XX wieku to przede wszystkim epidemie grypy. Dwie najgroĹşniejsze (H2N2 i H3N2), w latach 1957 i 1969, pochodziły z Azji. Ta druga pochłonęła w Polsce ok. 1300 ofiar. Spośród polskich uczonych największą sławą okrył się prof. Hilary Koprowski, który w 1950 r. wynalazł szczepionkę przeciw polio i przyczynił się do szybkiego wyeliminowania tej choroby w Polsce oraz na całym świecie. W lipcu 1963 r. we Wrocławiu pojawiła się epidemia ospy prawdziwej. Pacjentem zero był Bonifacy Jedynak, oficer Służby Bezpieczeństwa, który powrócił z Azji. Zakażonych zostało 99 osób, z których siedem zmarło. Miasto zostało na kilka dni zamknięte, a szczepienia przeciwko chorobie otrzymało nawet 98% ludności Wrocławia. Choroba przedostała się do innych województw, ale samoistnie zatrzymała się po dwudziestu kilku dniach.

Od tamtej pory w Polsce pojawiają się sezonowe grypy i wirusy, na które choruje część społeczeństwa, śmiertelność jest jednak minimalna. Ĺťaden wirus nie został jednak okrzyknięty przez Światową Organizację Zdrowia pandemią, której epicentrum stanowi teraz Europa. Epidemia koronawirusa zapoczątkowana została w chińskim mieście Wuhan, w prowincji Hubei, gdzie liczba zarażonych przekroczyła 60. tysięcy osób.

Autor: Agnieszka Ĺťarnowiecka

Więcej: http://naukawpolsce.pap.pl/aktualnosci/news%2C81227%2Cepidemie-na-ziemiach-polskich.html